میلیتاری (Military) |مقالات نظامی

قلمروي سلجوقيان در اوج قدرت

بهترست قبل از مطالعه محتوای اصلی ابتدا یک معرفی کوتاه از سلسله سلجوقیان داشته باشیم ،سلجوق ها یکی از مهمترین و بزرگترین حکومت های تاریخ ترکمان ها در ایران زمین بودند، به طور کلی میشه ترکمان ها رو همون غز ها (اغوزها) نامید ، که این کلمه مرکب از دو بخش اوغ و اوز هست یعنی به معنی تیر و قبلیه و اوز هم هم علامت جمع است که معنی قبیله ها را می دهد، به علاوه از ازمان اوغوز خان ( پدر ترکمان ها) با پیدا شدن تیر و کمان ایل اغوز به دوشاخه بوزاق (تیر خاکستری) و اوچ اوق ( سه تیر) تقسیم شدند .

(قرن 8 میلادی ) نام اغوز اولین بار بر طبق کتبیه های اولیه ترکان توقوز اغوز یا 9 قبلیه ( توقوز به معنی 9 در زبان ترکمنی و ترکی هست) دانسته شده و بعد ها از قرار معلوم به 24 قبلیۀ مهم تقسیم می شده اند،اما نام ترکمن بنابر یک اعتقاد ، پس از آنگه ترکان تحت نفوز اسلام قرار گرفتند ظاهر شد.یعنی از زمانی که اغوزهای مسلمان را ترکمن نامیده اند.

ترکمان ها همانطور قبل از اینکه به دین مبین اسلام ایمان بیارند ، جزو اقوامی صحرا نشین ترک بودند که به همه این اقوام ترک گفته می شدند تا زمانی که اقوام اغوز از مناطق سایر اقوام ترک غربی (چون قبل از این جزو اتحادیه های اویغور بودند) به مناطق غربی تر سرزمین های خودشان یعنی سرزمین های ماوراء النهر و ایران آمدند.

در اواخر قرن سوم هجری ( قرن 9 میلادی) جغرافی نویسان عرب از غزان بیشتر یاد می کنند،تا قرن چهارم هجری ترک ها غز (یعنی ترکمان ها) وسعت سرزمین هاشون از شمال به دریاچۀ آرال  و از مغرب به ولاگی سفلا و دریای خزر و از شمال شرقی به بستر رود ایرتیش محدود می شده.

پس از رسیدن به مناطق ماوراء النهر اقوام غز در نزدیکی سمرقند مستقر می شوند و به دین اسلام مشرف می شوند و زیر نفوذ امرای وقت به زندگی خود ادامه میدن تا زمانی که بعضی از اقوام ترک های غربی (کافر) به ماوراء النهر حمله می کنند و تقاضای خراج از امرای وقت (که بعداً همین امرا به کمک ترکمان ها اقدام به ایجاد سلسله سامانیان می کنند) در این زمان رئیس قبلیه یا رهبر یا هرچیزی دیگه اغوز هابه حکام مسلمان پیشنهاد غز (جهاد در مقابل کفار ترک) میدن که با این پیشنهاد لشکریان اغوز و حکام مسلمان وقت بر علیه نیروهای مهاجم برمی خیزند و در نهایت آن ها را شکست می دهند.

پس از این ماجرا سامانیان اقدام به استخدام ( مقام دادن) به امرای اغوز می کنند و مناطق حکومت خودشان را وسعت می بخشند ولی همین مقام دادن و اعتماد به ترکمان ها آنها را سرانجام به نابودی کشاند و ترکمان ها یا اغوز ها را به قدرت رساند البته قبل از به قدرت رسیدن سلجوق ها این الپتکین (یکی از فرمانده های بزرگ منصور بن نوح سامانی) اقدام به سرپیچی از حاکم وقت سلسله سامانی کرد و به سوی غزنین و کابل تاخت و اولین دولت ترک در کشور عزیزمون ایران به تدریج بنیان نهاد .

و بعد ها در زمان سلطنت سلطان محمود غزنوی بود که با اجازه خود سلطان محمود غزنوی ، بقیه اقوام ساکن در مناطق شمالی (حدود کشور ترکمنستان فعلی ) وارد شمال شرقی ایران (ترکمن صحرا =استان گلستان+خراسان شمالی ) می شوند.و به تدریج اقدام به تشکیل سلسله سلجوقیان به بدست طغرل بیگ می کنند.

البته طغرل بیگ برای برداشتن نخستین گام ها برای ایجاد حکومتش باید آخرین حاکم سامانی یعنی اسماعیل منتصر را از میان می بردند که ازمیان نیز بردند. بعد از این اقدامات طغرل با گروهی از قراخانیان اقدام به تشکیل یک اتحادیه برای مصاف با سلطان محمود غزنوی کرد ولی این اتحادیه نیز نتوانست جلوی شکست این نیروها را در مقابل محمود غزنوی بگید .و نیروهای طغرل اقدام به عقب نشینی به مناطق شمالی خراسان یعنی ترکمن صحرا کردند و در انتظار حمله دوباره در زمان مناسب شدند و برای این منظور با فرستادن پیغام برای به محمود غزنوی به ظاهر از سر اطاعت از سلطان غزنوی بر آمد.

سمت راست :سکه شیر و خورشید نشان دوره سلجوقی

سمت چپ : تندیس سر یک شاهزاده سلجوقی. قرن دوازده میلادی. نگهداری در موزه متروپولیتن نیویورک

حال در این روزگار طغرل مغز متفکر ماجراهای نظامی سلجوقیان بود.در خصوص ترکیب دسته ها باید گفت که ممکنه پیروزهای سلجوقیان(به جز شکست برابر محمود غزنوی)،گروه های دیگر غز و عناصر قبایل دیگر را که در دشت های اطراف صحراگردی می کردند ، به سوی خود جلب کرده بود.در این زمان چهار قبیله تدریجا اهمیت زیادی در بین قبال اغوز ( که قبلا گفتیم 9 قبلیه حتی به 24 قبلیه هم می رسیدند) پیدا کرده بودند ، اسمای هر چهار قبلیۀ مذکور در فهرستی که کاشغری از قبایل اغوز می به دست می دهد وجود دارد (به صورت ایوا،توگر،سلغر و افشار).قبایل مورد نظر ما در آینده نقش بسیار بزرگی را در تشکیل امپراطوری بزرگ اغوزان یعنی سلجوقیان داشتند.

پس از مرگ سلطان محمود ، پسرش سلطان مسعود به قدرت رسید ولی غزنویان نیز نتوانستند در مقابل قدرت اولیه روبه رشد سلجوقیان به خوبی مقاومت کنند و سرانجام درآخرین نبرد ( به نقل از بیهقی) در جنگ دندانقان به زانو در آمدند و بقایای حکومت غزنوی تنها بخش های کوچکی مثل غزنین و مرزهای شرقی افغانستان فعلی محدود شد.غز ها یا ترکمن ها برای تضعیف غزنوی ها اقدام به جنگ های مورد علاقه ی خودشان یعنی اقدام به نبردهای چریکی کردند یعنی شبیخون زدن به پادگان های خراسان ، قطع مسیر های تدارکاتی لشکریان غزنوی و حتی مسموم کردن آب چاه ها برای به هلاکت رساندن بیشتر نیروهای سپاه سلطان مسعود غزنوی و پس از این اقدامات و ضعیف شدن لشکریان غزنوی ضربه نهایی را سپاه تضعیف شده غزنوی وارد و سپاه آن ها را منهدم کردن با نابودی کامل سپاه غزنوی راه تصرف مناطق خراسان نیز همراه شد .

بعد از این اتفاق بود که خورشید اقبال سلجوقیان طلوع کرد و هر روز بر درخشش افزوده شد و مرو ، هرات و نیشابور را تنها در عرض دو سال ( در سال های 428 و 429 هجری) به تصرف خود در آوردند،

تصرف نیشابور نیز در نوع خود جالب است ، برای تصرف نیشابور طغرل برادر خود یعنی داوود(پدر سلطان آلپ ارسلان) را اعزام کرد و توانست شهر را بدون جنگ و خون ریزی فتح کند .پس از آن طغرل هم وارد نیشابور شد و بر تخت سلطان مسعود نشست ( آن موقعه شهر نیشابور یکی از شهر های مهم ایران بود به نوعی پایتخت دوم غزنویا به حساب می آمد) ، برادر طغرل یعنی داوود به او پیشنهاد داد که شهر غارت شود ولی طغرل او را از این کار منع کرد ( به خاطر ماه رمضان ) ، بعد از ماه رمضان نیز داوود دست بردار نبود ولی سرانجام طغرل با گرفتن 30 هزار دینار از مردم و و دادن آن به لشکریان ، از غارت شهر زیبای نیشابور جلوگیری کرد و بعد از آن تا مدتی طغرل دو روز در هفته را اقدام به شنیدن سخنان مردم کرد و مسائل مردم رسیدگی می کرد.

مشربه ساخته شده توسط هنرمند اسفرايني در دوره سلجوقی

بعد از استراحت نیروهای ترکمان ، گرگان و نواحی اطراف آن نیز سرانجام در سال 433 هجری به دست خود طغرل و با همراهی مراویج بن بیشو فتح شد،سپس قدرت این مناطق را به خود مرادویچ سپرد البته به شرط خطبه خواندن به نام طغرل و دادن خراج سالانه .

به طور کلی پس از نبرد دندانقان بود که ترکمانان اقدام به تصرف نهایی شهرها پراکنده کردند و موفق به این کار هم شدند، رهبران ترکمان سلجوقی با تصرف خراسان به شهریاری رسیدند و دیگر صرفاً روسای دسته های صحرا گردی نبودند .

آنان آداب گفت و گو با امیران دیگر دولت ها را فراگرفتند و آیین کشور داری رایج در کشورهای آباد را آموختند.اما حتی برای رهبران سلجوقی این فرایند کسب مسئولیت سیاسی پرزحمت بود،سلاطینی مانند طغرل، آلپ ارسلان و ملکشاه تا اندازه ای خود را با سنت پادشاهی ایرانی تطبیق داند و با گذشت ایام به زحمت از کار به دستان ایرانی خود تعالیمی فراگرفتند

مقدمه ای را که در این نوشتار مطالعه ای کردید ، معرفی ترکمان ها (اغزها) و طریقه به قدرت رسیدن در ایران و تشکیل امپراطوری بزرگ سلجوقیان بود حال به معرفی هنر و صنعت ایران زمین در عصر سلجوق ها میپردازیم.

هنر عهد سلجوقی

ترکمانان سلجوقی به دلیل زندگی صحرا گردی و قبیله ای،معماری و هنر خاص و ویژه ای نداشتند،هرآنچه هم که بود هنری ایرانی بود که در عهد امپراطوری سلجوقیان تغییر و تحولاتی عمیق یافت.

آرتور پوپ می نویسد : «معماری سلجوقی قوی،نیرومند و دارای ساختاری بغرنج بود.ولی این همه نه ناگهانی بود و نه تصادفی،بلکه تجلی متعالی یک رستاخیز ایرانی بود که در اوایل قرن 10 میلادی ( 4 هجری قمری) با سامانیان آغاز شد و در زمان سلجوقیان به اوج خود رسید».سپس کمی جلوتر چنین ادامه می دهد : «روش زندگی سختگیرانه شان و تاثیر سازندۀ دشت های زادگاهشان در آسیای میانه آنان را به شیوه های نیرومندتر و کم بضاعت تر معتقد ساخته بود».

دکتر زکی محسن حسن هم معتقد است : «شاهان سلجوقی در آسیای صغیر ،عراق و ایران از هنرها حمایت کردند،سلجوق ها مردم سرزمین های گوناگون را به کار گرفتند.در همچین شرایطی سبک هنری مستقل زیر سرپرستی حکومت آنها پا گرفت که ویژگی آن بزرگی ساختمان ها، پهنا،گستردگی وجلوه های نیرومندشان است.ویژگی دیگر به کار بردن تصویردرساختمان ها بود».با این وجود هنر معماری عهد سلجوق ها را باید از دوره های درخشان هنر ایران دانست.

به طور کلی تزئینات بناها با آجر در زمان سلجوقیان رواج فراوان یافت و در دورۀ ایلخانیان تکامل یافت.البته طرح های برجسته،گچ بری و استفاده از کاشی های رنگین دردیوارها و طاق ها هم مورد توجه قرار داشتند.

نمونه هائی از طرح های آجر کاری در معماری های عهد سلجوقیان

دردوره سلجوقیان ، روش ساخت مدرسه ها تاثیر شگرفی در نحوۀ ساختمان مساجد گذاشتند.معماران عصر سلجوقی توانستند نحوۀ ساختمان مدرسه های دارای حیاط (صحن) مستطیل شکل را با به کار بردن گنبد ها در مساجد بیامیزند.ویژگی های دیگر بزرگی و اهمیت درگاه ،پیشرفت در ساختن بناهای گنبد دار و به کاربردن کاشی در دیوارهای مساجد و مدارس برای تزئینات به صورت آجر و موزائیک بود.

از این دست مساجد،مدرسه ها در عصر سلجوقیان در اصفهان فراوان بودند.مسجد چهار ایوانۀ کرمان مشهور به مسجد «ملک» توسط ملک توران شاه سلجوقی به همین سبک و سیاق ساخته شد.قبل از سلطنت محمد پسر ملکشاه شبستان مساجد بزرگ فاقد ایوان بودند.در دوران سلطنت ملکشاه مدرسۀ چهار ایوانۀ، سبک خراسانی به اصفهان راه یافت سپس به تقلید از مدارس،مساجد چهار ایوانه را پدید آوردند.

مجموعۀ این خصوصیات معماری و هنری تنها در ایران باقی نماند بلکه به تدریج توسط سلجوقیان روم به آسیای صغیر نیز کشیده شد طوری که هنر و فرهنگ بیزانسی (روم شرقی) را که از قرن ها قبل در این ناحیه وجود داشت،یا تحلیل برد و یا تحت تاثیرگذاشت.درایران تعدادی از شهرها مخصوصاً اصفهان ، پس از تصرف آن توسط طغرل بیک ، به تدریج تجلیگاه هنر و معماری عصرترکمانان سلجوقی قرار گرفت.

طفرل با آنکه مردم اصفهان با او صفایی نداشتند و بارها آثار خلاف و طغیان از آنها مشاهده کرده بود، به قدری به اصفهان علاقه داشت که مدت دوازده سال این شهر را اقامتگاه اصلی خویش قرار داده و در مواقع دیگر نیز غالباً یکی دوماه متوالی در این شهر اقامت می کرد.طغرل پانصد هزار دینار خرج عمارات و مستحد ثات حوالی و حدود شهر از بناهای عالی و بقاع خیریه مانند دیه ها،خانه ها،کوشک ها،مساجد و خانقاهها نمود.

مسجد جامع اصفهان عصر سلجوقی

محراب اصلی مسجد جامع اصفهان

صفه استاد (ایوان گلدسته)،بنای متعلق به عصر ترکمانان سلجوقی اما تزئینات متعلق به عصر صفوی

سلطان ملکشاه هم که دوران ولعیهدی خود را در اصفهان گذارانده بود،بعد از به قتل رسیدن سلطان آلپ ارسلان رسماً اصفهان را به پایتختی برگزید وعمارات ،کوشک ها و باغ های زیادی همچون : باغ کاران،باغ فلاسان،باغ احمد سیاه،باغ بکر،قلعۀ شهر و دز کوه (شاه دژ) را که خزانه اش بود، به وجود آورد.مهمترین این باغ ها «باغ کاران» بود که دو قصر داشت یکی مشرف بر زاینده رود و دیگری مشرف بر شهر بود.راوندی نیز در کتاب خود به امکان یاد شده اشاره کرده است.

از کاخ های سلطان ملکشاه و جانشیناش در شهر اصفهان اکنون جز نام قصر جمیلان در ناحیۀ دردشت که آن هم به اسم چملان تحریف شده و نیز آثاری در ملحۀ سنبلان و چند جای دیگر چیزی باقی نمانده است.ولی آثار مذهبی همچون تعدادی مسجد ،مناره و مقبره مخصوصاً مسجد جامع اصفهان همچنان قابل مشاهده می باشند.

در محلۀ احمد آباد اصفهان و کوی داراالبطیخ که مردم دالبیتی و دالبتی تلفظ می کنند در یک مدرسۀ متروک که با نام مقبره پای چنار،تکیه پای چنار و مقبرۀ نظام المک مشهور است در ایوان وسیعی که در جنوب این مدرسه واقع گردیده صورت دو قبر که از سطح ایوان اندکی مرتفع تر است و چندین سنگ قبر مرمری و قدیمی که دارای خطوط و عباراتی می باشند،مشاهده می شوند.از سنگ های قدیمی که این مقبره سه سنگ دارای سال تاریخ از قرن نهم و دهم هجری است و نام صاحبان قبور ضمن کتیبۀ آنها حجاری شده.ولی بر سنگ های دیگر غیر از آیات قرآنی یا اشعار کوتاه از صاحبان قبور نام برده نشده،تنها برجبهۀ فوقانی سنگ قبر مرمری بزرگی که ابتدای ایوان واقع است،در بین عباراتی که بر آن نقش گردیده کلمۀ خواجه و المک نیز خوانده می شوند.همین قبر است که مردم آن را آرامگاه نظام المک می دانند.

مقبره خواجه نظام الملک وزیر سلطان ملکشاه

 آرامگاه ملکشاه سلجوقی و همسرش ترکان خاتون در دارالبطیق قرار دارد

دراین که خواجه نظام الملک در همین محل دارالبطیخ و در مقامی با صفا و با نزهت که امروز هم آثار و قرائن آن موجود است دفن شده تردیدی نیست و از اینکه ملکشاه سلجوقی در مدرسۀ ملکشاهی و سلطان محمد بن ملکشاه در مدرسه ای که با نام خود او مشهوربوده است در اصفهان دفن شده اند نیز محل هیچ شبهه ای وجود ندارد.تنهای مطلبی که جای تامل دارد این است این سه موضع مقام و محلی واحدی بوده یا آنکه جدا از هم یا در مجاورت هم قرار داشته است.

حدود 450 سال بعد از ملکشاه ،یعنی در عصر صفویان ،شاردان جهانگرد فرانسوی در این مورد چنین نوشته :«در نزدیکی باغ بابا حسین باغ دیگری هست که به آن باغ مقبره گویند،چون مزار سلطان ملکشاه سلجوقی در آنجاست و مقبره در وسط که در یک نماز خانه (بارگاه) پوشیده با یک گنبد زیبا قرار دارد.از این جایگاه تا میدان شاه راه بسیار کوتاه است»

مدرسه ملکشاهی در محلۀ کران و در همان مقامی بوده است که خواجه نظام المک را دفن نمودند.امروز این مدرسه اثری برجای مانده است و محل آن در احمد آباد اصفهان به دارالطبیخ معروف است.در ایوان بزرگ این مدرسه آرامگاه ملکشاه و وزیر او نظام الملک و زن و فرزندان وی مشاهده می شود.به طوری که شهرت دارد سنگ های اصلی قبور آنها را که سنگ های نفیسی بوده و دوره های بعد تعویض نموده اند،پس از دفن خواجه نظام الملک که شهرت او بیش از سلطان بوده است، به نام تربت نظام مشهور شده و این شهرت تا به امروز باقی است.

صاحب کتاب "مجمل اتواریخ و القصص" که در سال 520 هجری و خیلی نزدیک به زمان فوت ملکشاه آن را نوشته نیز ضمن یکی از مباحث کتاب تحت عنوان "ذکر حفیر آل سلجوق" آرامگاه ملکشاه وبعضی دیگر از سلاطین سلجوقی را در اصفهان تعیین می کند و ما عیناً به نقل آن می پردازیم:

«سلطان طغرل بیک به شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجای است.آلپ ارسلان به جانب مرو مدفون است.برکیارق به اصفهان،ملکشاه به اصفهان به مدرسه ای که ساخته است، وسطلان سنجر به مرو مدفون است.سلطان محمود به همدان مرد و به اصفهان مدفون است پیش سلطان محمد بن ملکشاه به اصفهان.سلطان طغرل بن محمد به همدان در مدرسۀ طغرلیه.سلطان مسعود به همدان در مدرسه مدفون است.سلطان محمد بن محمود در مدرسۀ طغرل مدفون است.سلیمان هم به همدان،سلطفان ارسلان به همدان،سلطان طغرل بن ارسلان به شهر ری در تربت سلطان طغرل بیک مدفون است والله اعلم و احکم».

غیر از سلاطین و وزراء تعدادی از اشراف و امرای سلجوقی نیز در این شهر بزرگ و پایتخت آن زمان دفن شده اند.به هرصورت پایتخت بودن اصفهان و حضور سلاطین بزرگ و امرا و اشرافیت لشکری و کشوری،این شهر را مرکز ثقل قدرت و ثروت نموده بود.به علاوه وجود این هرم قدرت سیاسی-نظامی در پایخت،تراکم ثروت و هنر و معماری را نیز در شهر اصفهان ایجاد کرده بود. به همین دلیل صاحب نظرهایی همچون پوپ سمبل معماری و هنر عهد سلجوقیان در درجۀ اول در اصفهان و به ویژه در مسجد جامع آن یافته اند.

استرآباد (گرگان فعلی)،مسجد جامع،گلدسته متعلق به عصر سلجوقی با تزئینات آجر فوق العاده زیبا

نمای خارجی گنبد تاج الملک ،متعلق به عهد سلجوقی

مسجد جامع ساوه،گنبد و گردون استوانه ای آن بر طبقه ای هشت ضلعی آرمیده است

مناره مسجد جامع ساوه متعلق به عصر سلجوقی

مناره مسجد قم متعلق به عصر سلجوقی

یادگار هنری دوران حکومت سلطان ملکشاه و وزیرش نظام الملک در این مسجد «گنبد نظام الملک» است که در ضلع جنوبی با مصالح آجر و گچ ساخته شده است.دیگری گنبد تاج الملک رقیب نظام الملک می باشد که مدتی ریاست طغرا و انشای سلطان را بر عهده داشت.

علاوه بر موارد یاد شده،چهلستون های ایوان جنوبی (که گنبد نظام الملک و تاج المک در آن قرار گرفته اند)،ساختمان های ضلع غربی با مقرنس های درشت ،ساختمانی ضعل شمالی با چهلستون های آن،ایوان وسط ساختمان های ضلع شرقی نیز متعلق به عصر سلجوقیان است.

ادامه دارد ...

پی نوشت :